Voor het interview was ik uitgenodigd bij Pascal thuis, een oude kommunalka vlak bij de Nevksi Prospekt. Ik vroeg me bij het zien van zijn boekenkast af hoe hij dat ooit weer terug naar Nederland gaat krijgen. “Dat vraag ik mijzelf ook vaak af”, aldus Pascal.

Je bent momenteel PhD-student aan de Universiteit van Tilburg. Doe je een theologische opleiding, of toch meer filosofisch?

Allebei eigenlijk. Sinds november 2017 werk ik halftime als promovendus aan de theologische faculteit van de Universiteit van Tilburg. In mijn promotieonderzoek vergelijk ik het werk van Søren Kierkegaard, waar ik eerder onderzoek naar heb gedaan, met dat van de Russische filosoof Vladimir Solovjov. Om die reden ben ik uitgekomen bij prof. dr. Evert van der Zweerde als tweede begeleider voor mijn proefschrift. Hij is in Nederland dé deskundige op het gebied van Russische filosofie. 

Waarom ben je in Sint-Petersburg gaan wonen?

Ik kreeg de kans om mijn baan uit te breiden naar een voltijd functie, om die tijd in Rusland door te brengen en hier mijn Russisch te verbeteren en nog een aantal vakken te volgen. Toen ik mijn project aan Russische universiteiten probeerde te slijten was er in Sint-Petersburg meteen interesse, en het contact met de mensen aan de staatsuniversiteit was heel prettig. Dat was met Lada Tsypina, universitair hoofddocent aan de vakgroep van filosofiegeschiedenis, en Igor Jevlampiev, professor Russische filosofie en een kenner van het werk van Solovjov.

Toen die keuze eenmaal was gemaakt was er ook woonruimte nodig, en daar heeft het NIP heel goed bij geholpen.

Werk je vooral thuis?

Ja, het schrijven en studeren is prettig als je dat thuis kunt doen waar het stil en rustig is. Dat is het bijna altijd, behalve als de hospita langs komt om soep te brengen of om te vragen hoe het gaat. Ik moest daar in het begin heel erg aan wennen, omdat het niet strookt met ons Nederlandse idee van privacy en zakelijkheid. Ik heb in Rusland heel erg leren waarderen dat contacten hier bijna nooit zakelijk zijn, maar dat er altijd ontzettend veel interesse is in wie je bent. 

Je bent niet alleen academicus en theoloog, maar je bent ook pastor geweest. Waarom heb je uiteindelijk besloten toch de academische kant op te gaan?

Ik kom oorspronkelijk uit Noord-Nederland. Na de middelbare school in Assen heb ik een jaar in Groningen gestudeerd, en toen ben ik naar Utrecht gegaan om theologie te studeren. Na mijn afstuderen heb ik 8 jaar in Zuidwest-Friesland gewerkt als pastor. Dat was heel hard werken, ik had weinig tijd voor mijzelf, en in zekere zin ook weinig tijd voor studie, hoewel ik wel al bezig was met promoveren. Op een gegeven moment werd het zo enorm druk dat het ten koste ging van mijn gezondheid en welzijn. Dat was niet langer zo te doen. Toen begon ik te kijken of ik van mijn promoveren een voltijd functie kon maken. En dat is me zo goed bevallen dat ik uiteindelijk heb gekozen om daar mee verder te gaan. 

Je bent dus speciaal voor je onderzoek naar Solovjov naar Rusland gekomen. Ik las toevallig dat prof. Jevlampiev hem gekscherend een ketter noemde. Was Solovjov zo controversieel in zijn tijd?

Dat is een goeie vraag. Ik werk nu aan het proefschrift op het gebied van wat je dan strikt genomen godsdienstfilosofie moet noemen. Je kunt hele lange discussies hebben over waar dat vakgebied thuishoort, in de theologie of de filosofie. Maar als je met het werk van Kierkegaard of Solovjov aan de gang wilt gaan heb je een groot voordeel wanneer je thuis bent in beiden.

Ze zijn alle twee denkers die hun religieuze filosofie als een oplossing zagen voor de problemen waar de maatschappij in hun tijd mee kampte. Ook andere denkers zoals Nietzsche en Schopenhauer zagen dat mensen ontheemd raakten door het verdwijnen van de traditionele religiositeit en kerkelijkheid in Europa. In die zin zagen Kierkegaard en Solovjov veel dingen gebeuren die andere denkers ook zagen gebeuren, alleen is hun antwoord heel anders. Ze benadrukken het belang van religie voor filosofie en het belang van filosofie voor religie. Dat is precies waar ik het zelf interessant vind worden: waar geloven en weten met elkaar in gesprek gaan. Waar het om grote vragen van het menselijk leven gaat, om de verbinding. Wat religie uiteindelijk ten diepste is, en wat Solovjov ook altijd heel erg benadrukt, is verbinding met de werkelijkheid waarin we leven.

In beide gevallen was hun filosofie heel onorthodox, zeker niet in lijn met wat de traditionele kerken in hun land graag zagen. Ze waren critici van een kerkelijkheid die heel sterk leunde op de staat, op gewoonte en op allerlei dommigheid en achterlijkheid. Waar Kierkegaard en Solovjov het beiden over eens waren was dat het verval van de traditionele kerkelijkheid van de 19^e eeuw vooral te maken heeft met de Kerk zelf. Ze meenden dat er in de Kerk nog maar heel weinig werkelijk religieus idealisme of contemplatie meer over was, en dat de Kerk zichzelf daarmee volstrekt overbodig had gemaakt. In de 19^e eeuw was dit natuurlijk een heel onwelkome boodschap.

Was deze kritiek vooral op de Kerk gericht?

Wat Denemarken en Rusland met elkaar gemeen hadden, was dat er in beide landen een staatskerk was. De Russische Orthodoxe Kerk was zelfs een officieel onderdeel geworden van het Russische staatssysteem. In de tijd van Solovjov had de Kerk geen patriarch, maar werd zij door een minister bestuurd. Dus als je kritiek had op de Kerk had je automatisch ook kritiek op de staat, op de tsaar, en op de hele samenleving. Mijn onderzoek wordt dus helemaal spannend, als je ziet hoe geschiedenis, filosofie, theologie, maar ook zaken als politiek en cultuurgeschiedenis, allemaal samenkomen in het werk van Kierkegaard en Solovjov.

Hoe verschilt de Russische filosofie van de westerse filosofie?

Rusland heeft echt wel zijn grote atheïstische denkers, zoals Pisarev en Tsjernysjevski, en nog een heel aantal anderen die ook in de Sovjettijd enorm werden vereerd en verheerlijkt. Maar voor een groot deel van de 19^e eeuw ging het in de Russische filosofie eigenlijk vooral over God, de Kerk en het christendom. Dus in dat opzicht is de, vooral 19^e-eeuwse, Russische filosofie wel heel andere koek dan de West-Europese filosofie. Hoewel, in West-Europa hebben we de neiging om heel veel filosofen tegenwoordig vooral zonder religie te verstaan, omdat het ons niet meer zo veel zegt. Het is mij bijvoorbeeld meer dan eens opgevallen dat mensen snel vergeten dat de Duitse filosoof Hegel oorspronkelijk was opgeleid als theoloog, en dat hij zich bezighield met thema’s als de drie-eenheid en Godmenselijkheid van Jezus. Ja, wat je er ook van wilt maken, dat zijn wel hele religieuze thema’s. Dan is het ook handig om zelf iets van theologie af te weten, want wanneer je dat buiten beschouwing laat loop je de kans om een denker echt mis te verstaan.

Na de 19^e eeuw kwam de Sovjet-Unie. Wat werd er toen van Solovjov’s werk gedacht?

Ik weet niet meer precies waar ik dit gelezen heb, maar Lenin verbood blijkbaar persoonlijk dat het werk van Solovjov publiek toegankelijk zou zijn, omdat hij het vergif vond. Vergif voor mensen die, als ze dat werk zouden lezen, op heel verkeerde gedachten zouden komen en niet meer de zegeningen van het communisme zouden inzien. Ik heb wel een vermoeden dat het iets te maken heeft gehad met een bekende opmerking van Solovjov in één van zijn lezingen. Daarin zegt hij dat socialisme, wanneer op iets anders gebaseerd dan op echte, vanuit het hart gevoelde solidariteit en onbaatzuchtige liefde voor andere mensen, nooit zal werken. Dan is socialisme niets minder dan jaloezie.

Dus Lenin vond het vergif, en dat is dus ook de tragiek van een filosoof als Solovjov. Hij is een groot denker, wat mij betreft de grootste Russische filosoof van in ieder geval de 19^e eeuw, maar hij is volstrekt onbekend. 

Maar is hij ondertussen wel door sommige mensen uit de boekenkast gehaald?

In de Sovjettijd was hij dus verboden. De meeste Russische publicaties die ik hier in de kast heb staan over Solovjov zijn soms wel in die tijd uitgegeven, maar dan meestal in het buitenland. In de jaren ‘90 beginnen mensen weer een beetje te publiceren. Maar er is nog steeds veel te weinig aandacht voor Solovjov. Ik vind echt, en dat is iets waar men soms in Deense kringen ook niet altijd positief op reageert, maar ik vind echt dat de twee denkers te vergelijken zijn. Kierkegaard is natuurlijk wereldberoemd en Solovjov niet. Maar dat heeft niets te maken met de kwaliteit van zijn werk, of met de genialiteit van zijn gedachten en zijn prachtige stijl. 

Waarom vonden sommige Denen dat niet leuk, om die vergelijking te maken? 

Denemarken is een klein land, en er zijn maar een paar Deense denkers, schrijvers en kunstenaars die echt wereldberoemd zijn. Als je bijvoorbeeld een bekende Scandinavische filosoof moet noemen, dan denken de meeste mensen meteen aan Kierkegaard, en waarschijnlijk ook alléén aan Kierkegaard. Dus om zo’n grootheid te vergelijken met iemand uit Rusland, die in West-Europa gezien wordt als een marginale denker of niet zo bijzonder, dat wordt niet altijd op prijs gesteld. 

Heeft het feit dat Solovjov een Rus is daar ook iets mee te maken?

Dat Solovjov een Rus is, is zeker een lastig punt. We willen heel graag Russische literatuur lezen, Russische klassieke muziek luisteren en balletten zien, dat vinden we allemaal geweldig. Maar dat er ook een goeie Russische filosoof bestaat is blijkbaar een beetje lastig voor ons. Dat regelen we dan in West-Europa zelf wel, daar hebben we onze ‘eigen’ mensen voor. Ook mensen die al lekker eeuwenlang niet meer over God praten, omdat dat zo ouderwets is. Terwijl in de geschiedenis juist de clash tussen een modern, seculier of zelfs mechanistisch wereldbeeld, en een traditionele cultuur en religiositeit een heleboel prachtige kunst, cultuur en filosofie heeft veroorzaakt. Dat zie je in het werk van Kierkegaard en Solovjov ook gebeuren. Alles moet een nieuw evenwicht vinden.

Je zei een keer dat je vaak juist de lelijke plekken in Sint-Petersburg probeert op te zoeken.

Alle mooie plekken heb ik inmiddels wel gezien, ja.

Ik heb nu zelf met een paar Russen gesproken die dat van westerse toeristen soms kwetsend ervaren. Hoe kijk jij daar zelf naar?

Wanneer (westerse) mensen naar Rusland komen en alle sovjet-dingen gaan bekijken, ervan genieten en het prijzen, en er een beetje ironisch over doen, dan is dat natuurlijk voor een gemiddelde oud-Sovjetburger niet zo heel prettig. Vooral als diegene ook nog aan persoonlijke en politieke vrijheid hechtte, dan was het niet een superprettig bestaan, waar je dan even vrolijk aan voorbij gaat. 

Maar echte moderne lelijkheid is natuurlijk overal. Er is in Nederland ook heel veel lelijkheid en heel veel armoede. Toen ik in de parochie werkte als pastor, heb ik gezien hoe heel veel mensen in Nederland leven en dat ons Nederlandse zelfbeeld, als een welvarend land waarin we heel goed voor iedereen zorgen, gewoon echt niet klopt. Er zijn heel veel mensen die in een kleine regio zoals Zuidwest-Friesland in grote armoede leven, geen meubels in huis hebben, geen behang op de muur, niet genoeg geld hebben om echt goed rond te komen, laat staan om ook echt van het leven te genieten. Dat strookt helemaal niet met ons Nederlandse zelfbeeld, maar het is er wel. 

Dus in die zin is mijn interesse in dat soort plekken in Rusland veel algemener, want de lelijkheid en armoede en desolaatheid is echt overal. Alleen ziet het er in Rusland een beetje anders uit dan in Nederland. Dat heeft met culturele en economische en politieke factoren te maken. 

Heb je een tip voor mensen die voor het eerst naar Rusland komen?

Dat het helemaal niet verkeerd is om wat opener te zijn. Nederlanders zijn toch best gesloten, we tonen onze emoties niet gauw. Als je echt je een beetje thuis wilt voelen in Rusland zal je je wat meer moeten openstellen.

Verder zei Jelle Brandt Corstius eens: Nederlanders zijn allemaal behept met een soort dominee-complex, we willen altijd de wereld verbeteren en ingrijpen en dingen vinden en principes hebben en hooghouden en die ook tot ver in Siberië verkondigen. Dat moet je gewoon niet doen. Wees pragmatisch. Dat is namelijk ook iets waar Nederlanders heel erg goed in zijn. Het is heel aardig om met die instelling naar Rusland te gaan: wees open en pragmatisch. En doe ook eens iets wat je niet direct in Nederland zou doen. Dit is gewoon een heel ander land, we zoveel kunnen leren van de Russische cultuur, als je je er maar voor openstelt. 

Lotte Timmermans, 2020